Tegenwoordig omschrijven talloze jonge bands hun stijl als ‘shoegaze’ – letterlijk: schoenstaren. Ook in de muziekjournalistiek wordt dit begrip, dat zijn oorsprong kent in de jaren ‘80, weer opgegraven en naar hartenlust gebruikt. Opvallend, aangezien het om een van de vaagst gedefinieerde genres uit de muziekgeschiedenis gaat en de term vroeger eerder als een spotnaam gold. Waar komt shoegaze vandaan,wat is het nu net, en van waar komt die plotse revival? Het zijn vragen waar de hedendaagse muziekwereld zich amper vragen over lijkt te stellen.
In 2014 besloot Belgische hardcoreband Midnight Souls om de naam naar Newmoon te veranderen en shoegaze te beginnen maken. De stevige gitaren ruimden plaats voor dromerige riffs vol effecten, de screamstem werd zoetgevooisd en echoënd. Newmoon is maar een van vele voorbeelden. De voorbije jaren zijn meer en meer jonge groepen zich gaan spiegelen aan legendarische shoegazebands als My Bloody Valentine en Slowdive, denk aan Nothing, Ringo Deathstarr of A Place To Bury Strangers. Nochtans is het nooit helemaal duidelijk geweest wat het genre juist inhoudt.
Opkomst
Midden jaren ‘80 kwamen er in Groot-Brittanië gelijktijdig enkele unieke bands op. Cocteau Twins leek inspiratie opgedaan te hebben bij de new wave van The Cure, The Jesus and Mary Chain had dan weer duidelijk naar Joy Division geluisterd en My Bloody Valentine… Die vielen nergens mee te vergelijken. Ondanks het duidelijk verschil in muzikale insteek leek er eenzelfde sfeer over deze drie artiesten te hangen – iets waarmee de pers het moeilijk bleek te hebben. Als verzamelnaam voor deze moeilijk te beschrijven bands werd even gemakzuchtig als spottend de term shoegaze gebruikt – als verwijzing naar de ingetogen podiumprésence van de bands.
Shoegaze-tijdlijn van NationMaster.
Cocteau Twins was relatief populair, zeker toen de band in 1990 toegankelijke songs als ‘Cherry-coloured funk’ en ‘Heaven or Las Vegas’ uitbracht. Toch bleef er een zekere mysterieuze undergroundsfeer rond de band hangen. Gitarist Robin Guthrie omschreef zijn muziek zelf als ‘impressionistisch’. Een mening die gedeeld wordt door The Cure-frontman Robert Smith: “de muziek van Cocteau Twins klinkt zo ongedwongen, moeiteloos, en vooral: romantisch”, zei hij in documentaire ‘Beautiful noise’.
The Jesus and Mary Chain was een ander verhaal. De band rond broertjes Jim en William Reid uit East Kilbride klonk stukken donkerder en rauwer, en werd in de mainstream media dan ook gedemoniseerd – ‘the new Sex Pistols’ genoemd worden gold in die tijd niet voor iedereen als compliment. De arrogantie van de broertjes, hun eigenzinnigheid en donkere teksten – “I want to die just like Jesus Christ” (Reverence) – vielen bij het grote publiek niet altijd in even goede aarde.
“We just fuck with the genres” – Jim Reid
Op de vraag om zijn muziek te beschrijven, antwoordde zanger Jim Reid ooit “we just fuck with the genres”. The Jesus and Mary Chain stak nooit onder stoelen of banken dat het wou afstappen van alle voorgekauwde vormen van muziek. De snedige gitaarsound werd geregeld zo vervormd dat het leek alsof je naar een stofzuiger aan het luisteren was – iets wat ook vaak over My Bloody Valentine gezegd wordt. De opstandigheid en ontoegankelijkheid van de broertjes Reid stonden in fel contrast met de lieflijke Cocteau Twins, en toch werd de band door de pers onder diezelfde noemer ‘shoegaze’ geplaatst.
Met de tamelijk toegankelijke ballad ‘Just like honey’ bereikte The Jesus and Mary chain op bescheiden wijze het grote publiek. De rest van debuutplaat ‘Psychocandy’ was voor velen te speciaal.
Het Ierse My Bloody Valentine wordt misschien wel als dé shoegazeband bij uitstek gezien. Legendarische tweede album ‘Loveless’ uit 1991 is de voorbije jaren meer dan eens ‘genre-definiërend’ genoemd – een controversiële uitspraak, aangezien shoegaze volgens insiders geen genre maar eerder een onterechte verzamelnaam is.
Het vijftal rond Kevin Shields en Bilinda Butcher was nochtans veel experimenteler dan de meeste shoegazebands. Trent Reznor (Nine Inch Nails) zei ooit dat het op het eerste gehoor ‘onuitstaanbare noise’ is, maar “uiteindelijk blijkt het muziek waardoor je je high voelt, of zelfs onder water. My Bloody Valentine combineert een bijna ondraaglijke spanning met pure schoonheid”. Volgens songschrijver Shields, komen zijn creaties vooral voort uit ‘personal confusion’.
Genre?
Deze drie ‘grondleggers van de shoegaze’ klinken op meerdere manieren verschillend, iets wat je ook kan zeggen over de shoegazebands die later in de jaren ‘90 opkwamen. Toch zijn er ook duidelijke gelijkenissen op uiteenlopende vlakken.
Ten eerste zijn er de overheersende, galmende instrumenten. Er worden erg veel effecten gebruikt, waardoor de originele sound bijna helemaal verdwijnt. De zangstem verdrinkt op die manier vaak bewust in de muziek, in plaats van er dik bovenop te liggen zoals bij de meeste pop. Dit kan zowel overweldigend als dromerig klinken, of in het beste geval: allebei.
Ten tweede maken er opvallend veel vrouwen deel uit van de bands. In de jaren ‘80 en ‘90 leek rock ‘n roll nochtans vaak een mannenaangelegenheid. Frontvrouwen als Bilinda Butcher, Rachel Goswell, Miki Berenyi en Elizabeth Fraser brachten daar verandering in. “Bij zulke bands werden vrouwen als gelijken behandeld,” klinkt het bij muziekcriticus Jim DeRogatis in ‘Beautiful Noise’, “ze kwamen bij de band omdat ze goede muzikanten waren, niet omdat ze goede vróuwelijke muzikanten waren”.
Ten slotte is er de ingetogen présence van de bands. Zelfs de arrogante broertjes Reid van The Jesus and Mary Chain gedroegen zich bedeesd op het podium. De muziek kwam op de eerste plaats, en daarom werd de volumeknop – niet in het minst bij My Bloody Valentine – volledig opengedraaid. De muzikanten verdwenen naar de achtergrond en staarden vaak naar ‘hun schoenen’ – vandaar de term shoegaze. Meestal ging het eigenlijk niet om de schoenen, maar om de talrijke effectenpedalen die op het podium uitgestald lagen en o zo belangrijk waren voor de sound. Ook communicatief waren de bands niet sterk, waardoor ze niet meteen bekend werden bij het grote publiek maar pas achteraf een cultstatus verwierven.
“We were rubbish in interviews, but pretty good in the studio”- Robin Guthrie (Cocteau Twins) in ‘Beautiful Noise’
William Reid (rechts) geeft een uitmuntende demonstratie van het ‘schoenstaren’.
Er zijn dus wel degelijk gelijkenissen tussen de shoegazebands. Dat een groep als het naar noiserock neigende A Place to Bury Strangers onder dezelfde noemer valt als pakweg het brave en dromerige Cocteau Twins, blijft echter op z’n minst opvallend te noemen. Insiders menen dat shoegaze dan ook geen echt genre is. Stuart Braithwaite, Mogwai-gitarist en goede vriend van Kevin Shields, heeft er dan ook zijn idee over: “Shoegaze is een domme term verzonnen door onbenullige NME-idioten”.
“Shoegaze is a dumb term made up by clueless NME idiots” – Stuart Braithwaite (Mogwai) in ‘Wired’
Muziekjournalisten zouden in de jaren ‘80 en ‘90 nog niet klaar geweest zijn om zulke experimentele bands in nuttige termen te beschrijven. My Bloody Valentine-frontman Shields wist dat iets subtieler te verwoorden: “Pas jaren na de release praatten de media over ‘Loveless’ op de manier waarop ik er over dacht”. Zulke artiesten onder eenzelfde, lichtjes spottende verzamelnaam categoriseren was een gemakzuchtige oplossing.
Stille dood
Midden jaren ‘90 begon shoegaze stilaan een stille dood te sterven. De bands waren hun carrière meestal op ingetogen wijze begonnen met erg persoonlijke muziek en zonder veel te geven om de ‘show’ er rond. Wanneer er enkele jaren later sprake was van iets wat op een bescheiden doorbraak leek, kwam er vanuit de muziekindustrie echter veel meer druk op de schouders van de artiesten te liggen. Alles moest grootser worden, en om het met Shields’ woorden te zeggen: “quick and cheap”. Dat strookte allesbehalve met de gemoedelijke en eigenzinnige insteek die shoegazebands nu juist met elkaar gemeen hadden. Het genre is – onder invloed van de moderne muziekindustrie – aan haar eigen koppigheid ten onder gegaan, maar is dat niet net bewonderenswaardig?
Door die spanningen tussen authenticiteit en commercialiteit, ontstonden er vaak meningsverschillen binnen groepen. Zo konden Jim en William Reid het midden jaren ‘90 een tijdje niet met elkaar vinden. Daarbovenop liet platenmaatschappij Creation Records – die oorspronkelijk dé shoegazemaatschappij bij uitstek was – The Jesus and Mary Chain vallen om de focus te richten op een samenwerking met Oasis. Single ‘I hate rock ‘n roll’ windt er geen doekjes rond. Ook My Bloody Valentine lag in de clinch met Creation, de band kon namelijk niet om met de verhoogde verwachtingen en tijdsdruk die van bovenaf werden opgelegd.
Niet alleen platenmaatschappijen focusten op Oasis, maar zowat alle muziekjournalistieke aandacht ging midden jaren ‘90 plots naar de opkomende Britpop. In Amerika was het dan weer al grunge wat de klok sloeg. De media-aandacht voor shoegaze was nooit bijzonder groot geweest, maar nu leek ze al helemaal verdwenen. Een veranderde relatie met de muziekindustrie, ruzies binnen bands en de verminderde aandacht zorgden ervoor dat shoegaze een stille dood stierf.
Revival
Sinds enkele jaren is er een heuse shoegaze-revival aan de gang, en wordt er weer lustig rondgestrooid met het begrip. Plots heeft het genre een hippe bijklank en is het bijna een garantie op succes. Grondleggers als Slowdive, My Bloody Valentine, The Jesus and Mary Chain en Lush kwamen de voorbije tien jaar weer samen én brachten nieuwe muziek uit. Jonge bands zetten de reverb een beetje hoger en vervormen hun stemmen, om zichzelf vervolgens het controversiële genre aan te kunnen meten. Kijk bijvoorbeeld naar de kandidaten van Humo’s Rock Rally 2018: opvallend veel groepen halen op hun vi.be-pagina shoegaze aan als stijl of invloed. En dat terwijl twintig jaar geleden geen enkele band zo genoemd wilde worden. Het begrip heeft doorheen de tijd duidelijk een nieuwe bijklank gekregen.
“We spelen vandaag voor een groter publiek dan in de jaren ‘90”, vertelt Slowdive-brein Neil Halstead in een interview met ons. Nochtans waren veel van de huidige fans te jong of zelfs nog niet geboren tijdens de hoogdagen van de band. Vandaag bestaan er shoegaze-facebookgroepen met tienduizenden leden, waar de gemiddelde leeftijd rond de 25 schommelt. Halstead en co. worden er in verafgood. “Het internet maakt onze muziek toegankelijk voor de jeugd van vandaag. Toen we de songs schreven waren we zelf nog jong, en doordrenkten we ze graag met onze jeugdige moeilijkheden. Die teenage angst is tijdloos, en dus nog steeds van toepassing op de hedendaagse jeugd”, klinkt het bij drummer Simon Scott.
Ook live bewijst Slowdive na haar comeback nog steeds in vorm te zijn én een jong publiek aan te spreken. Deze liveversie van ‘Golden hair’ is dan ook adembenemend.
Halstead ziet ook een andere verklaring voor het hernieuwde succes van Slowdive, en shoegaze in het algemeen. “We experimenteerden veel, maar ergens was er ook altijd een toegankelijke kant. Dat trekt mensen aan”. De meer gepolijste Britpop en grunge waarvoor shoegaze in het midden van de jaren ‘90 plaats moest ruimen, zijn ondertussen bovendien uitgedoofd. Meer en meer komt er kritiek op de ‘immer zichzelf herhalende rock ‘n roll’. Shoegaze was 25 jaar geleden al een antwoord op dat fenomeen – met het enige verschil dat het grote publiek toen de toegankelijke alternative rock nog niet beu was. De uniciteit en spanning rond shoegaze wordt nu pas erkend, in een nostalgische reactie op de meer dan ooit voorgekauwde mainstream.
“Een gemakzuchtige spotnaam is doorheen de tijd gerijpt tot een algemeen aanvaard en zelfs bejubeld genre”
Dertig jaar na het ontstaan van de stroming is het dan ook makkelijker om er op terug te kijken, het samen te vatten en te definiëren als een genre. Als shoegaze in de jaren ‘90 geen genre was, dan is het dat de voorbije jaren alleszins op spontane wijze gewórden. Een genre gebaseerd op de gelijkenissen tussen de bands die in de jaren ‘90 reeds als shoegazers beschouwd werden. Een gemakzuchtige spotnaam is doorheen de tijd gerijpt tot een algemeen aanvaard en zelfs bejubeld genre. In een tijd waarin rock ‘n roll aan relevantie verliest en steeds meer op elkaar begint te lijken, is shoegaze plots iets mooi en waardevol. Plots wil iedereen naar schoenen staren.
